3D inzetten bij restitutie roofkunst?
Liselore Tissen is onderzoeker bij Universiteit Leiden & TU Delft. Ze houdt zich bezig met restitutieonderzoek, waarbij musea in opdracht van het ministerie van OCW onderzoek moeten doen naar de herkomst van hun objecten. Haar onderzoek combineert nieuwe technologie met de geesteswetenschappen en richt zich op de morele en ethische implicaties van 3D-printen op het kunst(historische) veld.
Nee, als je het mij vraagt is technologie niet altijd de oplossing. Van een onderzoeker die zich verdiept in 3D-printen is het misschien een vreemd statement. In de ogen van velen lost technologie een groot deel van onze problemen op. Problemen hebben we immers genoeg. Zo ook bijvoorbeeld in de wereld van musea, waar geworsteld wordt met koloniaal- en geroofd erfgoed.Hierbij hebben we het overkunstwerken en erfgoed objecten die uit het land van herkomst zijn weggehaald ten tijde van oorlogen, (koloniale) overheersing of culturele strooptochten als illegale opgravingen. Deze objecten liggen tegenwoordig vooral in Europese musea, die zijn overgegaan tot restitutie van in oorlogen en gewapende conflicten buitgemaakte en gestolen goederen. Zoals kunst die tijdens de Tweede Wereldoorlog bij Joodse eigenaren is weggehaald. Of repatriëring van menselijke resten en culturele objecten uit een koloniale context. Het dekoloniseren van collecties, waarbij (westerse) koloniale denkpatronen worden teruggedrongen, gaat niet zonder slag of stoot. Restitutiediscussies leiden inmiddels vaak tot vrij pijnlijke situaties. Door onze westerse fixatie op het “unieke object” en “authenticiteit” vindt er zelden een gelijkwaardig gesprek plaats met de oorspronkelijke bevolking.
Biedt technologie dan niet de oplossing? Dat was mijn eerste gedachte toen een Mexicaanse kunstenaar me vroeg te onderzoeken of een exacte 3D-kopie kon helpen bij discussies rondom de repatriëring van de met turqoise mozaïek gedecoreerde Mixteekse schedel uit het Wereldmuseum (Leiden). Via een scan kon ik een exacte 3D-geprinte kopie maken. Na in het LUMC de schedel te scannen, in Delft te 3D-printen, en met de hand te schilderen was er een waarheidsgetrouwe reproductie gemaakt. Ik vertrok ermee naar Mexico en kwam daar in contact met de Mixteekse gemeenschap, waar de schedel vandaan komt. De angst voor een lege vitrine ging ook niet meer op, want via het origineel of de reproductie kon het museum het verhaal nog steeds vertellen, mocht de schedel uiteindelijk teruggaan. Het digitale model dat nodig is voor de reproductie vergroot bovendien de toegankelijkheid, zelfs wanneer het origineel terug zou gaan naar Mexico. Iedereen blij, dacht ik. Niet dus…
Niet alleen voerde ik de scan uit zonder toestemming, het is vervolgens ook nog eens de vraag waar de data zich bevinden en hoe de data beschermd blijven. Erger nog, door de schedel te digitaliseren en printen had ik van hun voorouder, die al eens was gedegradeerd tot Mexicaanse curiosa, een massa-reproduceerbaar product gemaakt. Dus zelfs met goede intenties kan er nog zoveel fout gaan. Ik schaamde me rot.
Toch heb ik geen spijt van het onderzoek, en de Mixteekse gemeenschap ook niet. Want, zeggen ze: waar anderen de deur dichthielden, hebben we tenminste een gesprek gehad. Met hun goedkeuring vertel ik – hoe pijnlijk ook - mijn reis met de schedel. Zo kan ik onderstrepen dat het van cruciaal belang is om bij restitutiediscussies de gemeenschap te betrekken bij het gebruik van technologie. Objecten zijn deel van een levende cultuur en vormen onze identiteit, iets wat we maar al te vaak vergeten in een technology-first wereld. Fouten uit het verleden kunnen we niet veranderen, maar door naar elkaar te luisteren in het heden, maken we samen onze toekomst, en ja, dan is het niet gebruiken van technologie vaak de beste oplossing.
Bio:
Liselore Tissen – onderzoeker bij Universiteit Leiden & TU Delft.
Projectmanager ethiek, communicatie,
digital humanities, onderzoek en onderwijs
bij de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW).